«Το Watergate της Ευρώπης»...

Sophie in 't Veld***

Ενώ ο Πούτιν διεξάγει πόλεμο στον ελεύθερο κόσμο, η δημοκρατία μας δέχεται επίθεση και από το εσωτερικό.

Το καλοκαίρι του 2021, το Pegasus Project, μια συλλογικότητα που αποτελείται από δημοσιογράφους της ερευνητικής δημοσιογραφίας, ΜΚΟ και ερευνητές/ριες, αποκάλυψε τη μεγάλης κλίμακας κατάχρηση μισθοφορικού λογισμικού κατασκοπίας [spyware] εναντίον ενός ευρέος φάσματος πολιτικών στόχων. Ο... κατάλογος των θυμάτων περιελάμβανε περίπου 50.000 ονόματα, ανάμεσά τους πολιτικοί, ακόμη και αρχηγοί κρατών, δημοσιογράφοι, δικηγόροι, εισαγγελείς και ακτιβιστές/ριες. Η πιο δραματική περίπτωση πιθανότατα είναι αυτή του Τζαμάλ Κασόγκι, του Σαουδάραβα δημοσιογράφου, ο οποίος δολοφονήθηκε άγρια εξαιτίας της κριτικής του στο σαουδαραβικό καθεστώς.

Ωστόσο, μετά από ένα σύντομο κύμα οργής για το σκάνδαλο του spyware, το ενδιαφέρον γρήγορα στράφηκε εκ νέου στις καλοκαιρινές διακοπές. Μόνο όταν προέκυψαν νέες αποκαλύψεις το φθινόπωρο σχετικά με τη χρήση του λογισμικού κατασκοπίας Pegasus από την πολωνική κυβέρνηση εναντίον των επικριτών της, καταφέραμε να επικυρωθεί από την πλειοψηφία του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου η έκκλησή μας για διερεύνηση του ζητήματος. Η εξεταστική επιτροπή με την ονομασία “PEGA” ξεκίνησε τις εργασίες της τον Μάρτιο του 2022 και αναμένεται να τις ολοκληρώσει εντός δώδεκα μηνών. 

Στα μισά της θητείας της PEGA, κατέστη σαφές ότι η χρήση μισθοφορικού λογισμικού κατασκοπίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση μπορεί εύκολα να χαρακτηριστεί ως το Watergate της Ευρώπης. Μάλιστα η εικόνα που προκύπτει σιγά-σιγά, ξεπερνά κατά πολύ το πρωτότυπο Watergate. Ξεπερνά κατά πολύ τις απλές λαθρακροάσεις από τις κυβερνήσεις ενάντια σε περιστασιακούς πολιτικούς αντιπάλους.

Το μισθοφορικό λογισμικό κατασκοπίας συνιστά βασικό εργαλείο στην εργαλειοθήκη των κυβερνήσεων για την παρακολούθηση, τη συλλογή διακυβευτικών πληροφοριών, τον εκβιασμό, την απαξίωση, τον εκφοβισμό, τη χειραγώγηση, ακόμη και την τοποθέτηση κατασκευασμένων αποδεικτικών στοιχείων, εναντίον αντιπάλων, επικριτών ή προσώπων που στοχεύουν να αποκαλύψουν τη διαφθορά και το έγκλημα.

Το spyware μπορεί ακόμη και να χρησιμοποιηθεί για τη συλλογή “Compromat” [διακυβευτικού υλικού] σχετικά με μέλη και συμμάχους του εκάστοτε κυβερνητικού κόμματος, μόνο και μόνο για να διασφαλιστεί η αφοσίωσή τους.

Η χρήση μισθοφορικού λογισμικού κατασκοπίας μπορεί να συνδυαστεί με «επίσημη» παρακολούθηση από κρατικές αρχές, κυρίως μυστικές υπηρεσίες, και να νομιμοποιηθεί με σαθρές ή ψεύτικες διαδικασίες δικαστικής εξουσιοδότησης, με επίκληση στην «εθνική ασφάλεια», κυρίως ως φύλλο συκής για την άρνηση διαφάνειας και λογοδοσίας. Το ένδικο μέσο δεν υφίσταται στην πράξη. Οι κυβερνήσεις μπορούν επίσης να χρησιμοποιήσουν πληρεξούσιους για να κάνουν την κατασκοπεία για λογαριασμό τους, χωρίς να αφήνουν, επομένως, κανένα κυβερνητικό αποτύπωμα.

Συμπληρωματικά με το λογισμικό κατασκοπίας, προσφέρονται και άλλες υπηρεσίες κατασκοπίας σε αυτή τη σκοτεινή αγορά, συμπεριλαμβάνοντας τόσο παραδοσιακές όσο και πιο τεχνολογικά ανεπτυγμένες μεθόδους παρακολούθησης, που προωθούνται με πιο ανώδυνους όρους όπως «Δημιουργική νοημοσύνη», «Ανάλυση και έρευνα αιχμής», «Προσαρμοσμένες λύσεις για κυβερνήσεις», κ.λπ. Η κατασκοπεία είναι μια ακμάζουσα επιχείρηση, αλλά ο τομέας της είναι αδιαφανής, και σε μεγάλο βαθμό καταφέρνει να αποφύγει ενδελεχείς διερευνήσεις κι ελέγχους.

Μέχρι στιγμής έχουμε μάθει για πολλά κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης όπου πολίτες έχουν στοχοποιηθεί από τις κυβερνήσεις τους μέσω λογισμικών κατασκοπίας. Στην Πολωνία, την Ουγγαρία και την Ισπανία, τα θύματα στοχοποιήθηκαν από το λογισμικό κατασκοπίας Pegasus. Στην Ελλάδα, χρησιμοποιήθηκε το Predator εναντίον δημοσιογράφων και πολιτικών της αντιπολίτευσης, αν και η κυβέρνηση αρνείται κατηγορηματικά την αγορά και χρήση λογισμικού κατασκοπίας. Γνωρίζουμε ότι δεκατέσσερα κράτη-μέλη της Ε.Ε. είχαν αγοράσει το Pegasus και είναι πιθανό όλα τα κράτη-μέλη να χρησιμοποιούν κι από κάποιο εμπορικό λογισμικό κατασκοπίας. Ενδέχεται να το αποκτούν μέσω πληρεξουσίων και μεσαζόντων ή μέσω προσωπικών επαφών, έτσι ώστε να μην αφήνουν αποτυπώματα που να το συνδέουν με την κυβέρνηση.

Επιπλέον, πολλές χώρες της ΕΕ κατέχουν κεντρική θέση στο παγκόσμιο εμπόριο μισθοφορικού λογισμικού κατασκοπίας. Η Κύπρος και η Βουλγαρία είναι εξαγωγικοί κόμβοι. Η Πράγα φιλοξένησε τη μεγαλύτερη συγκέντρωση πωλητών λογισμικού κατασκοπίας της ISS World (μια μάζωξη στην οποία αποδόθηκε μάλιστα το προσωνύμιο «Η χοροεσπερίδα των υποκλοπέων»). Κατασκευαστές και πωλητές λογισμικού κατασκοπίας έχουν πλέον εγκατασταθεί σε πολλά κράτη-μέλη (Ιταλία, Γαλλία, Αυστρία), ενώ ορισμένοι διατηρούν και αδιαφανείς συνδέσεις με χώρες εκτός ΕΕ, όπως η Ρωσία. Η Ιρλανδία και το Λουξεμβούργο είναι οι προτιμώμενες τοποθεσίες ως προς το φορολογικό και τραπεζικό κομμάτι των επιχειρήσεων. Οι πωλητές λογισμικού κατασκοπίας που εδρεύουν στην ΕΕ επωφελούνται από την εσωτερική αγορά, την ελεύθερη κυκλοφορία, και τη φήμη της ευυποληψίας και της αξιοπιστίας της ΕΕ.

Η χρήση μισθοφορικού λογισμικού κατασκοπίας εντός της Ε.Ε. είναι ένα βαθύτατα ευρωπαϊκό ζήτημα και για άλλους λόγους. Επηρεάζει άμεσα τα κύρια θεσμικά όργανα της Ε.Ε. και, ως εκ τούτου, κινδυνεύει να διακυβεύσει τη δημοκρατική διαδικασία λήψης αποφάσεων. Αρκετά μέλη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στοχοποιήθηκαν άμεσα, και οι «παράπλευρες απώλειες» ήταν όλες οι επαφές τους τόσο στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο όσο και εκτός αυτού. Μέλη και αξιωματούχοι της Ευρωπαϊκής Επιτροπής έχουν επίσης στοχοποιηθεί από λογισμικό κατασκοπίας. Μάλιστα πολλοί από τους πιθανούς δράστες (και λίγοι στόχοι) είναι μέλη του Συμβουλίου της Ε.Ε. και του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου. Εάν η χρήση λογισμικού κατασκοπίας έχει επηρεάσει αποτελέσματα εθνικών εκλογών, σημαίνει ότι επηρεάζεται ακόμη και η ίδια η σύνθεση του Συμβουλίου.

Επιπλέον, επηρεάζεται η νομοθεσία της Ε.Ε., κυρίως ο Γενικός Κανονισμός για την Προστασία των Δεδομένων, αλλά και ο Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, η Οδηγία για την προστασία ιδιωτικής ζωής στις ηλεκτρονικές επικοινωνίες, ο Κανονισμός Διπλής Χρήσης για τις εξαγωγές, καθώς και κανόνες για το έγκλημα στον κυβερνοχώρο, τη διαφθορά και τον εκβιασμό, μεταξύ άλλων.

Ακούγονται όλα αυτά σαν τραβηγμένο σενάριο μυθοπλασίας που ακόμη και ο Όργουελ θα είχε απορρίψει ως απίθανο να συμβεί; Αυτό μπορεί να οφείλεται στο ότι οι περισσότεροι/ες Ευρωπαίοι/ες υιοθετούν αποκλειστικά την οπτική της «κλειδαρότρυπας» που τους σερβίρουν τα εθνικά μέσα ενημέρωσης. Το όλο θέμα παρουσιάζεται και άρα εκλαμβάνεται κυρίως ως πολιτικό σκάνδαλο εθνικής εμβέλειας. Ωστόσο το περιορισμένο πρίσμα της εθνικής πολιτικής εμποδίζει τη σωστή κατανόηση των διαστάσεων και του αντίκτυπου αυτού του πραγματικά Ευρωπαϊκού σκανδάλου Watergate.

Όταν οι ΗΠΑ διαπίστωσαν ότι το Pegasus είχε χρησιμοποιηθεί εναντίον αμερικανών πολιτών, δεν το πήραν στην πλάκα, αλλά αντίθετα προχώρησαν σε άμεσες κι αποφασιστικές κινήσεις. Η NSO Group μπήκε στη μαύρη λίστα, το FBI ξεκίνησε έρευνα και είναι υπό επεξεργασία η νομική απαγόρευση του εμπορικού λογισμικού κατασκοπίας. Σε πολλά κράτη μέλη της Ε.Ε. έχουν ξεκινήσει κοινοβουλευτικές ή δικαστικές έρευνες (αν και συχνά αντιμετωπίζουν άρνηση συνεργασίας από τις κυβερνήσεις).

Στο μεταξύ, τεχνολογικοί γίγαντες όπως η Apple και η Microsoft έχουν ξεκινήσει νομικές αμφισβητήσεις κατά των κατασκευαστών λογισμικού κατασκοπίας και τα θύματα προχωρούν επίσης σε μηνύσεις. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έχει συστήσει την εξεταστική επιτροπή PEGA. Σε πλήρη αντίθεση με όλη αυτή τη δραστηριότητα, υπάρχει μια εκκωφαντική σιωπή από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο των ηγετών των κυβερνήσεων, και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προσπαθεί απεγνωσμένα να υποβαθμίσει το όλο θέμα, ενώ η Europol έχει, μέχρι στιγμής, αποτύχει να δράσει και ισχυρίζεται ότι πρόκειται για εθνική ευθύνη.

Αυτό δείχνει την αχίλλειο πτέρνα της Ευρωπαϊκής Ένωσης: η διακυβερνητική θεσμική αρχιτεκτονική της δεν είναι σε καμία περίπτωση σχεδιασμένη ώστε να μπορεί να διαχειρίζεται τέτοιου είδους καταστάσεις. Ενώ οι ΗΠΑ μπόρεσαν να αντιμετωπίσουν το σκάνδαλο Watergate εντός των ομοσπονδιακών δομών τους, η Ε.Ε. δεν διαθέτει τις εξουσίες να διερευνήσει, να διώξει ή να επιβάλει στην πράξη κανόνες και πρότυπα. Μάλιστα, οι εθνικές κυβερνήσεις θέλουν να διατηρηθεί η κατάσταση ως έχει. Διατηρούν σκόπιμα την Ευρώπη αδύναμη και ανίσχυρη. Στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο υπάρχουν εκκλήσεις για αυστηρή ρύθμιση της χρήσης λογισμικού κατασκοπίας. Ωστόσο, ο άλλος νομοθέτης της Ε.Ε., το Συμβούλιο, αποτελείται από εκπροσώπους των εθνικών κυβερνήσεων. Δεν είναι πολύ πιθανό να προθυμοποιηθούν να επιβάλουν ευρωπαϊκούς κανόνες στους εαυτούς τους.

Ωστόσο είναι απαραίτητο να το κάνουν. Η Ευρώπη δεν είναι λιγότερο ευάλωτη απέναντι σε αυταρχικές ή κλεπτοκρατικές τάσεις από οποιοδήποτε άλλο μέρος του κόσμου. Υπό την πίεση διαφόρων κρίσεων, η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση έχει επιταχυνθεί και η Ευρώπη εξελίσσεται ταχέως σε γεωπολιτική δύναμη, λαμβάνοντας αποφάσεις για την ασφάλειά μας, την υγεία, τη θέρμανση και τη διατροφή μας, τη διαβίωση και την επιβίωση του πλανήτη. Αυτά είναι βασικά πολιτικά, και όχι τεχνοκρατικά, ζητήματα. Η Ευρώπη ως πολιτική ένωση χρειάζεται πολύ στέρεα δημοκρατικά θεμέλια, διαφορετικά θα διαλυθεί. Το σκάνδαλο του λογισμικού κατασκοπίας είναι μια επίθεση στην ευρωπαϊκή δημοκρατία, όχι ένα απλό εθνικό ζήτημα.

Αυτή είναι η στιγμή του δικού μας Watergate.

***Η Sophie in 't Veld είναι Ευρωβουλεύτρια, εισηγήτρια της επιτροπής PEGA του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Το άρθρο περιλαμβάνεται στην έρευνα "Project: Απόρρητο" του Eteron.