Ο προβλέψιμος «απρόβλεπτος» γείτονας...

Πολλές αναλύσεις έχουν αφιερωθεί στον Ρ. Τ. Ερντογάν: ο Ερντογάν νέος σουλτάνος, φορέας ενός νεοθωμανικού αφηγήματος· ο Ερντογάν σουλτάνος-χαλίφης, φορέας μιας ισλαμικής-σουνιτικής ενότητας· ο Ερντογάν αναθεωρητής, εμπνευστής ενός αντιδυτικού, αντικεμαλικού, ένδοξου οθωμανικού παρελθόντος.

Αυτές οι...
αναλύσεις, ωστόσο, παρά τις λογικοφανείς πλευρές τους, αποκόπτουν την πολιτική του Ερντογάν από το κοινωνικο-οικονομικό, πολιτισμικό, πολιτικό και διεθνές σημερινό πλαίσιο στο οποίο αυτή διαμορφώνεται. «Διαβάζουν» τον Ερντογάν στο αφηγηματικό πλαίσιο που ο ίδιος συγκροτεί προκειμένου να δώσει ιστορικό βάθος στην πολιτική του. Επιπλέον, αυτές οι αναλύσεις αναπαράγουν με ευκολία ανθεκτικά στερεότυπα πολιτισμικών και ιστορικών ιδιαιτεροτήτων, βολικών όχι μόνο για τον Ερντογάν, αλλά άβολων για την προσέγγιση της πολιτικής του στα συμφραζόμενα του 21ου αιώνα.

Ο Ρ. Τ. Ερντογάν δεν είναι ούτε νέος Οθωμανός σουλτάνος, ούτε χαλίφης, ούτε καν ο νέος «πατέρας των Τούρκων». Αν διατρέξουμε την πολιτική του αυτά τα σχεδόν 20 χρόνια, οδηγούμαστε στην κρίσιμη διαπίστωση: πρόκειται για μια πολιτική της συγκυρίας χωρίς κανόνες. Από τα σπλάχνα του συντηρητικού ισλαμισμού ο ίδιος εγκατέστησε σταδιακά ένα καθεστώς, τον ερντογανισμό (1) – τουρκική εκδοχή του ακραία συντηρητικού, αυταρχικού νεοφιλελευθερισμού, αυτού της συγκυρίας χωρίς κανόνες, ή με τους κανόνες που υπαγορεύει η συγκυρία. «Δεν σέβεται ούτε τους δικούς του κανόνες και εφευρίσκει νέους, ανάλογα με τη συγκυρία», όπως υπογραμμίζει διεισδυτικά ο Αχμέτ Ινσέλ.


Η μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί συνιστά την κραυγαλέα εκδοχή αυτής της συγκυριακής λογικής. Εναν χρόνο πριν, η μετατροπή της αποκλειόταν κατηγορηματικά, για να αναιρεθεί πανηγυρικά έναν χρόνο μετά. Το καθεστώς του ερντογανισμού δεν στηρίζεται σε ένα ενιαίο, συνεπές αφήγημα (νεο-οθωμανικό ή αντικεμαλικό). Πώς θα μπορούσε, άλλωστε, σε μια σύγχρονη, τουρκική κοινωνική πραγματικότητα με τις πολλές κοινωνικο-οικονομικές, ταυτοτικές και πολιτικές αντιθέσεις;

Ο ερντογανισμός διήνυσε μεγάλη απόσταση, σπάζοντας σταδιακά τους δημοκρατικούς κανόνες και αναπροσαρμόζοντας τα αφηγήματά του στη συγκυρία. Από το δημοκρατικό αφήγημα της δεκαετίας του 2000 και τις συμμαχίες με τον δημοκρατικό κόσμο της Τουρκίας (Τούρκους και Κούρδους) σε ένα περιβάλλον ευρωπαϊκής προοπτικής, μέχρι τις συμμαχίες του με τον ακραίο εθνικισμό σε ένα περιβάλλον απομάκρυνσης της ευρωπαϊκής προοπτικής, η πολιτική του Ερντογάν απέκτησε ένα σταθερό σημείο: το σπάσιμο των δημοκρατικών κανόνων. Κι αυτό, όχι για να αποκαταστήσει ένα χαμένο παρελθόν (ποιο άραγε;) για τις περιθωριοποιημένες κοινωνικά τάξεις, αλλά για να νομιμοποιήσει ένα αυταρχικό, ακραία συντηρητικό μέλλον, απονομιμοποιώντας με μεταβαλλόμενα αφηγήματα τις δημοκρατικές δυνάμεις της Τουρκίας.

Στην εξωτερική πολιτική ο ερντογανισμός της συγκυρίας χωρίς κανόνες είναι εξίσου εμφανής. Από το δόγμα «μηδενικών προβλημάτων» με τους γείτονες, μέχρι αυτό του «καμιά συμφωνία στην περιοχή χωρίς την Τουρκία», φτάνουμε σήμερα στο νέο δόγμα Ακάρ – «οι ΗΠΑ πρέπει να αναγνωρίσουν ότι η μοίρα της περιοχής εξαρτάται από αυτήν». Ολα αυτά τα δόγματα, επενδυμένα με ανιστόρητα, ιστορικοφανή ιδεολογήματα (νεοθωμανισμός, «γαλάζια πατρίδα» κ.λπ.), έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό: η πολιτική στην ευρύτερη περιοχή διαμορφώνεται πάνω σε κινούμενη άμμο, χωρίς κανόνες.

Οι αλλαγές συσχετισμών δύναμης, οι διαρκείς πόλεμοι, η ανυπαρξία μιας συνεκτικής ευρωπαϊκής πολιτικής, η αποχώρηση των ΗΠΑ με τοποτηρητή στο «πόδι τους», η απειλή του Ισραήλ για προσάρτηση των κατεχόμενων παλαιστινιακών εδαφών, οι απειλές της Τουρκίας στην Ελλάδα και την Κύπρο και βέβαια η αντιμετώπιση του μεταναστευτικού-προσφυγικού ως πολιτισμικής διαμάχης, είναι φαινόμενα μιας διαρκούς αποσιώπησης πληθώρας κανόνων διεθνούς δικαίου, μιας πολιτικής που διαμορφώνεται ανάλογα με τη συγκυρία. Χώρες –Συρία ή Λιβύη– με διαρρηγμένο τον κοινωνικό ιστό, πληθυσμοί σε προσφυγιά και μετανάστευση, με το «αίσθημα της δυτικής αδικίας έντονο», είναι έρμαια της συγκυρίας χωρίς κανόνες και εύκολα χειραγωγήσιμοι από «πιστούς» έτοιμους να υπηρετήσουν έναν «ιστορικό σκοπό». Ο ερντογανισμός, λοιπόν, ενισχύει αλλά και ενισχύεται από αυτό το πλαίσιο διάρρηξης των κανόνων.

Τα αφηγήματα του Ερντογάν δεν υπακούουν στην αποκατάσταση ενός παραγνωρισμένου παρελθόντος, αλλά στην ισχυροποίηση της Τουρκίας σε ένα, με άλλους κανόνες, μέλλον. Σε ένα μέλλον όπου ο ισχυρός εντολοδόχος (από τις ΗΠΑ ή από τον Αλλάχ) έχει δικαίωμα να μεταβάλλει τους κανόνες, όπως τον βολεύει. Ο αναθεωρητισμός του Ερντογάν δεν παραπέμπει σε ένα δίκαιο παρελθόν (σε ποιο θα μπορούσε άραγε, στο οθωμανικό;), ούτε στην αποκατάσταση ενός σύγχρονου διακυβεύματος (ειρήνη, συνύπαρξη και δικαιοσύνη). Αυτό απαιτεί κανόνες και αρχές. Παραπέμπει σε μια συγκυρία άναρχων ανακατατάξεων, από την οποία οι μεγάλοι πρωταγωνιστές επωφελούνται. Τους διευκολύνει η συγκυριακή λογική.

Η πολιτική του Ερντογάν είναι προβλέψιμη και «απρόβλεπτη» ταυτοχρόνως. Η απάντηση στην απειλητική πολιτική της συγκυρίας, που μεταβάλλεται διαρκώς, είναι η διάρκεια των κανόνων. Διαφορετικά, η περιοχή θα γίνει έρμαιο της μοίρας, από την οποία είναι αμφίβολο ότι θα ξεφύγει η Τουρκία, έστω και ως ερντογανική. Η περιοχή μας δεν έχει ανάγκη από τη μοίρα. Ανάγκη από την ειρήνη και τους κανόνες δικαίου έχει.

(1) Εύστοχα αναλύεται ο ερντογανισμός από τον Αχμέτ Ινσέλ («La Turquie au temps de l’Erdoganisme», «Historiens et Geographes», no 450, mai 2020, pp. 50-54).

Σία Αναγνωστοπούλου (Βουλευτίνα Αχαΐας του ΣΥΡΙΖΑ)

efsyn.gr