Η κατασκευή του «άλλου» στα ΜΜΕ...

Από την προσφυγική κρίση στον Covid-19...
Ανάλυση του Γιώργου Πολυμενέα, Δρ. Πανεπιστημίου Πομπέου Φάμπρα της Βαρκελώνης και του Δημήτρη Σεραφή, Διδάσκοντα και μεταδιδακτορικού ερευνητή στο USI – Università della Svizzera italiana, Λουγκάνο – Το...
κείμενο περιλαμβάνεται στο ειδικό τεύχος «ΜΜΕ και κορονοϊός» που δημοσιεύει η ομάδα Media Jokers σε συνεργασία με το ΕΝΑ 


Οι περίοδοι κρίσεων αποτελούν το πεδίο εντός του οποίου μια σειρά παγιωμένων αντιλήψεων και εννοιών τίθεται υπό ριζική αμφισβήτηση (βλ. Stråth & Wodak 2009). Αρκεί να δούμε πώς η λεγόμενη «οικονομική κρίση» της τελευταίας δεκαετίας στην Ελλάδα διαμόρφωσε νέες νοηματοδοτήσεις αναφορικά με το κράτος (στο οποίο ζούμε και εκείνο που θα θέλαμε), νέες πολιτικές δυνάμεις, νέα..
κοινωνικά πειράματα (συλλογικής) δράσης και οργάνωσης σε δημόσιους χώρους, όπως οι δράσεις των πλατειών (βλ. Goutsos & Polymeneas 2014, 2017, Serafis, Kitis & Archakis 2018). Οι κρίσεις αποτελούν το πλαίσιο εκείνο στο οποίο ανοιχτά ερωτήματα έρχονται στο προσκήνιο και οι όποιες απαντήσεις αφορούν, κυρίως, το μέλλον. Με άλλα λόγια, παρατηρούμε τις τεκτονικές αλλαγές του παρόντος της κρίσης που βιώνουμε και στοχαζόμαστε το μέλλον μας, διαμορφώνοντας έτσι φαντασιακά (imaginaries, βλ. Jessop 2013) μιας μελλοντικής (κοινωνικής, πολιτικής) κατάστασης πραγμάτων μέσω των απαντήσεων που επιχειρούμε να παρέχουμε.
Tα ΜΜΕ έχουν την ιδιαίτερη ικανότητα να κατασκευάζουν κρίσεις μέσω των λόγων (discourses, βλ. Fairclough 2003) τους, δηλαδή των αναπαραστάσεων που μεταδίδουν στο κοινό (βλ. Patrona 2018; Serafis & Herman 2018). Πιο συγκεκριμένα, τα μίντια μπορούν να ενοποιούν τις επιμέρους κρίσεις, να διαμορφώνουν νοηματικές συνδέσεις μεταξύ ευρύτερων φαινομένων, όπως λ.χ. αυτό της μετανάστευσης και μιας πολιτικής αναταραχής (βλ. σχετικά Krżyzanowski 2019).
Στον πυρήνα της προκείμενης ρητορικής, βρίσκεται μια ομάδα «άλλων», των μεταναστών, οι οποίοι νοηματοδοτούνταν ως απειλή και η οποία, ως εκ τούτου, θα πρέπει να αποφευχθεί μέσω του αποκλεισμού των «άλλων»-μεταναστών. Η κατασκευή των ομάδων «άλλων» αποτελεί μια πανίσχυρη γλωσσική στρατηγική, καθώς δύναται να συγκροτεί εθνικές, κοινωνικές και πολιτισμικές ταυτότητες και οντότητες (βλ. Wodak κ.ά. 2009). Τα μίντια κάνουν πολλάκις χρήση αυτών των διαφοροποιήσεων, διαμορφώνοντας νοηματοδοτήσεις σχετικά με τα αντίπαλα (κοινωνικά, πολιτικά) στρατόπεδα. Όπως παρατηρείται σε μια πιο πρόσφατη εκδοχή αυτής της ρητορικής αποκλεισμού, η έννοια του «άλλου» δύναται να διαπερνά το ίδιο το εσωτερικό του έθνους-κράτους και να διαμορφώνει νέους κοινωνικούς αυτοματισμούς, ακόμη και εντός του εθνικού κοινωνικού ιστού (βλ. Αρχάκης 2020). Έτσι, ο άλλος-μετανάστης που απειλεί να διαρρήξει την εθνική συνοχή μεταμορφώνεται στον άλλο-Αθηναίο (κάτοικο μιας πολυπληθούς πόλης) που απειλεί να μεταδώσει τον κορονοϊό.
Στα ελληνικά μίντια, η μετάβαση αυτή πραγματοποιήθηκε μέσα σε λίγες μόλις εβδομάδες. Αρχικά το ενδιαφέρον τους στράφηκε στην «προσφυγική κρίση» στον Έβρο και τα νησιά και στη συνέχεια μετατοπίστηκε αστραπιαία στην κρατική αντιμετώπιση της πανδημίας του COVID-19. Υπό αυτό το πρίσμα, παρουσιάζει ενδιαφέρον να εξετάσουμε, εν συντομία, στον λόγο των συστημικών μίντια τα σημεία σύγκλισης και απόκλισης κατά τη χρήση και πραγμάτωση των στρατηγικών αναφοράς (referential strategies) και κατηγοριοποίησης (predication strategies) (Reisigl & Wodak 2001), λαμβάνοντας ταυτόχρονα υπόψη αν γίνεται λόγος για τον άλλο-μετανάστη ή τον άλλο-Αθηναίο.
Οι στρατηγικές αναφοράς έχουν να κάνουν με τον τρόπο με τον οποίο αναπαρίστανται οι ομάδες ή τα μέλη ομάδων στον λόγο. Στα ελληνικά ΜΜΕ κυριαρχεί η χρήση των ονομάτων όπως «πρόσφυγες», «μετανάστες», «παράνομοι/παράτυποι μετανάστες», «αλλοδαποί», με τα οποία η διάκριση «Εμείς vs. Άλλοι» δομείται πάνω στη διαφορετική γεωγραφική προέλευση των μελών κάθε ομάδας, ενώ συχνή είναι επίσης η χρήση ονομάτων που τονίζουν την εθνική και/ή τη θρησκευτική ταυτότητα ως το βασικό διαφοροποιητικό χαρακτηριστικό μεταξύ των ομάδων. Από τη μία, λοιπόν, διαμορφώνεται ένα ομοεθνές, ομόγλωσσο και ομόθρησκο σώμα και από την άλλη ένας ποικιλόμορφος άλλος που αποτελεί απειλή για το πρώτο.
Mε τις στρατηγικές κατηγοροποίησης αποδίδονται ποιοτικές και ποσοτικές αξιολογήσεις στους δρώντες, ενώ εντάσσονται σε ευρύτερες θεματικές μέσω των οποίων οι αποδέκτες των κειμένων καθοδηγούνται να υιοθετούν συγκεκριμένες ερμηνείες και να απορρίπτουν άλλες. Πολλές έρευνες έχουν αναπτύξει ενδελεχείς ταξινομήσεις των θεματικών που εμφανίζονται σταθερά στον λόγο σχετικά με τους πρόσφυγες (Hart 2010), ωστόσο θα ξεπερνούσε κατά πολύ τους στόχους του παρόντος άρθρου η λεπτομερής καταγραφή τους.
Μέρος των ελληνικών ΜΜΕ κατασκεύασε γλωσσικά τους πρόσφυγες ως «απειλή», είτε μέσω της ρητής αναφοράς του όρου, ο οποίος είχε και μετωνυμική χρήση για να δηλώσει το σύνολο των προσφύγων που βρέθηκαν στον Έβρο («Με δεδομένο ότι ο καιρός θα καλυτερεύει, αυτό σημαίνει ότι θα έχουμε διαρκώς μία απειλή δίπλα από τα σύνορά μας», protothema.gr, 4/3/2020) είτε μέσω της αναπαράστασης των δράσεών τους («επιχείρησαν να περάσουν», «να μπουν παράνομα»), οι οποίες συνήθως προβάλλονταν ως υποκινούμενες από την τουρκική κυβέρνηση. Σημαντικό ρόλο στην εδραίωση της αναπαράστασης των προσφύγων ως απειλής διαδραμάτισε και η συνεχής αναφορά σε αβέβαιης εγκυρότητας αριθμητικά δεδομένα που αφορούσαν τις απόπειρες για «παράνομη είσοδο» στην ελληνική επικράτεια.
Σε κάθε περίπτωση, στο επίπεδο της ανάλυσης ενός κειμένου, οι στρατηγικές αναφοράς και κατηγοριοποίησης συνδέονται στενά μεταξύ τους. Κατά τη χρήση του λόγου σε πραγματικές συνθήκες επικοινωνίας, οι γλωσσικές αναπαραστάσεις ενεργοποιούν ένα πλήθος άρρητων αξιολογήσεων επιβάλλοντας στους αποδέκτες του λόγου συγκεκριμένες νοηματοδοτήσεις. Με τον τρόπο αυτό μπορεί να εξηγηθεί γιατί ενισχύουν τον ρατσιστικό λόγο οι μεταφορές του νερού (ροή, κύμα) με τις οποίες περιγράφεται πολύ συχνά η κίνηση των προσφύγων. Η απόκρυψη της ανθρώπινης ιδιότητας σε συνδυασμό με την ανεξέλεγκτη και ορμητική κίνηση του νερού δημιουργούν ένα αίσθημα απειλής, ενώ παράλληλα υποβαθμίζουν πλήρως τις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες που προκαλούν τη μετανάστευση, ερμηνεύοντάς την με τους ντετερμινιστικούς όρους που διέπουν ένα φυσικό φαινόμενο (βλ. επίσης Πολυμενέας 2010, Serafis et al. 2019). Την προσοχή μας ωστόσο κέντρισε ο ρατσιστικός τίτλος «Καμπούλ» της εφημερίδας «Δημοκρατία» (27/02/2020) για τα επεισόδια που έλαβαν χώρα στη Λέσβο ανάμεσα σε κατοίκους του νησιού και τις δυνάμεις των ΜΑΤ. Το τοπωνύμιο χρησιμοποιείται μετωνυμικά προκειμένου να περιγράψει ταραχές και συγκρούσεις. Ο τίτλος υπονοεί ότι και μόνο η παρουσία των προσφύγων είναι επαρκής συνθήκη για το ξέσπασμα ταραχών και με τον τρόπο αυτό ενισχύει τις ήδη εδραιωμένες στερεοτυπικές αντιλήψεις.
Η δεύτερη περίπτωση κατασκευής του «άλλου» αφορά την αναπαράσταση της στάσης των Ελλήνων απέναντι στον περιορισμό μετακινήσεων που επιβλήθηκε από το ελληνικό κράτος. Από τη στιγμή ανακοίνωσης των πρώτων περιοριστικών μέτρων, στον δημόσιο λόγο κυριάρχησε η συζήτηση περί ατομικής ευθύνης. Τόσο οι κυβερνητικοί αξιωματούχοι όσο και το σύνολο σχεδόν των ΜΜΕ ανέδειξαν την ηθική διάσταση της πειθάρχησης στις κρατικές οδηγίες, υποβαθμίζοντας άλλες πτυχές, οι οποίες σχετίζονταν λ.χ. με την ενίσχυση του ΕΣΥ ή με τη «μέχρι νεωτέρας» περιστολή των δικαιωμάτων των πολιτών. Εδώ, κυριάρχησαν οι στρατηγικές κατηγοριοποίησης οι οποίες μέσω της χρήσης των όρων «ανευθυνότητα» και «ανεύθυνοι» ενεργοποιούσαν ξανά τη θεματική της απειλής. Σε αντίθεση με τους πρόσφυγες, οι «ανεύθυνοι-άλλοι» είναι λίγοι σε αριθμό, παρόλα αυτά συγκροτούν μια επικίνδυνη απειλή.
Η μιντιακή και πολιτική ανάγκη για τη δημιουργία δύο αλληλοαποκλειόμενων ομάδων οδήγησε μέχρι και σε φαινόμενα ηλικιακού ρατσισμού προς πολίτες μεγαλύτερης ηλικίας που δεν μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν διαδικτυακές υπηρεσίες και σχημάτιζαν ουρές έξω από τράπεζες. Επίσης, προκάλεσε την κατασκευή και μετάδοση ψευδών ειδήσεων σε δύο τουλάχιστον περιπτώσεις. Η πρώτη αφορά την κίνηση στο εθνικό οδικό δίκτυο και στις ακτοπλοϊκές συνδέσεις κατά το διήμερο 19-20 Μαρτίου. Ο τίτλος «Κορονοϊός: Μαζική φυγή… ανευθυνότητας. Γέμισαν κόσμο τα νησιά, κίνηση στα διόδια» (iefimerida.gr 20/3/2020) συνοψίζει ικανοποιητικά τον τόνο που κυριάρχησε στα ΜΜΕ. Ωστόσο, όπως αποδείχθηκε με βάση στοιχεία που έδωσε η Τροχαία, η κίνηση στα διόδια των Αθηνών κινήθηκε σε συνήθη επίπεδα. Πιο χαρακτηριστική υπήρξε η περίπτωση του ρεπορτάζ από την παραλία Θεσσαλονίκης που μεταδόθηκε στις 30 Μαρτίου 2020 στο κεντρικό δελτίο ειδήσεων του τηλεοπτικού σταθμού Open. Ο τίτλος του ρεπορτάζ ήταν «Ρεσιτάλ ανευθυνότητας- “Βούλιαξε” η παραλία από κατοίκους» και συνοδευόταν από πλάνα σε ζωντανή σύνδεση με πολίτες να περπατούν/τρέχουν/κάνουν ποδήλατο σε αυτή την περιοχή της πόλης. Όπως αποδείχθηκε, για τα πλάνα χρησιμοποιήθηκε ειδικός τηλεφακός προκειμένου να δώσει την αίσθηση του συνωστισμού παρά το γεγονός ότι αυτό δεν ανταποκρινόταν στην πραγματική εικόνα. Η συζήτηση στα ΜΜΕ περί ατομικής ευθύνης πλαισιώθηκε με την «αναγκαιότητα» της καταστολής όταν, κατά τις πρώτες μέρες αναστολής των περιοριστικών μέτρων μετακίνησης, κεντρικές πλατείες στην Αθήνα και αλλού γέμισαν από άτομα νεαρής κυρίως ηλικίας, τα οποία δέχθηκαν απρόκλητες και αναίτιες αστυνομικές επιθέσεις. Με αφορμή μάλιστα την εκ διαμέτρου αντίθετη αντιμετώπιση όσων παρευρέθηκαν στα εγκαίνια της νέας πλατείας Ομονοίας παρουσία του δημάρχου της πόλης, κατέστη ορατό ότι ο «ανεύθυνος-άλλος» συναρθρώνει χαρακτηριστικά του «ταξικού-άλλου», εκείνου που διεκδικεί την (επαν)οικειοποίηση του δημόσιου χώρου και τη διαφορετική νοηματοδότησή του.
Συνοψίζοντας, τα ελληνικά ΜΜΕ αξιοποίησαν την κατάσταση εξαίρεσης των δύο «κρίσεων» και επέλεξαν γλωσσικές αναπαραστάσεις οι οποίες αναπαράγουν ασύμμετρες σχέσεις, ενισχύοντας έτσι τον εξουσιαστικό λόγο. Ο δρόμος προς τη γλωσσική χειραφέτηση περνάει από την αποκάλυψη αυτών των σχέσεων και την αποδόμηση των γλωσσικών στρατηγικών που τις πραγματώνουν.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Αρχάκης, Α. 2020. Η νόσος του κορωνοϊού και οι μεταναστευτικές «ροές» ως εθνικές απειλές: Παράλληλες αναγνώσεις από μία κοινωνιογλωσσολογική οπτική και όχι μόνο. Στο Π. Καπόλα, Γ. Κουζέλης & Ο. Κωνσταντάς, (Επιμ.), Αποτυπώσεις σε στιγμές κινδύνου. Αθήνα: Νήσος, 405-412.

Fairclough, N. 2003. Analysing discourse: Textual analysis for social research. London: Routledge.

Goutsos, D. & Polymeneas, G. 2014. Identity as space: Localism in Greek protests. Στο L. Martín-Rojo (επιμ.), Occupy: The spatial dynamics of discourse in global protest movements. Amsterdam: Benjamins, 675-701.

Goutsos, D. & Polymeneas, G. 2017. Enacted and received identity of the Greek protesters in Syntagma Square: Between “where we are” and “who they are”. Στο O. Hatzidaki & D. Goutsos (Επιμ.), Greece in crisis: Combining critical discourse and corpus linguistics perspectives. Amsterdam: Benjamins, 191-222.

Hart, C. 2010. Critical Discourse Analysis and Cognitive Science. New Perspectives on Immigration Discourse. Houndmills, Palgrave-Macmillan.

Jessop, B. 2013. Recovered imaginaries, imagined recoveries: A cultural political economy of crisis construals and crisis-management in the North Atlantic financial crisis. Στο M. Benner (Επιμ.), Before and beyond the global economic crisis: Economics, politics, settlement. Edward Elgar, Cheltenham, 234-254.

Krżyzanowski, Μ. 2019. Brexit and the imaginary of ‘crisis’: A discourse-conceptual analysis of European news media. Critical Discourse Studies 16(4): 465-490.

Patrona, M. (Επιμ.). 2018. Crisis and the media: Narratives of crisis across cultural settings and media genres. Amsterdam: John Benjamins.

Πολυμενέας, Γ. 2010. Σημασιολογική προτίμηση και προσωδία του ΜΕΤΑΝΑΣΤΗΣ στον ελληνικό και κυπριακό Τύπο. Στο Πρακτικά της 5ης Συνάντησης Εργασίας Μεταπτυχιακών Φοιτητών του Τμήματος Φιλολογίας, 29-31 Μαΐου 2009, Αθήνα, ΕΚΠΑ, 243-252.

Reisigl, M. & Wodak R. 2001. Discourse and discrimination: Rhetorics of racism and anti-Semitism. London: Routledge.

Serafis, D. & Herman, T. 2018. Media discourse and pathos: Sketching a critical and integrationist approach – Greek and French headlines before the Greek referendum of 2015. Social Semiotics 28(2): 184-200.

Serafis, D, Kitis, E.D. & Archakis, A. 2018. Graffiti slogans and the construction of collective identity: Evidence from the anti-austerity protests in Greece. Text & Talk 38(6): 775-797.

Serafis, D., Greco, S., Pollaroli, C. & Jermini-Martinez Soria, C. 2019. Towards an integrated argumentative approach to multimodal critical discourse analysis: Evidence from the portrayal of refugees and immigrants in Greek newspapers. Critical Discourse Studies (online first): https://doi.org/10.1080/17405904.2019.1701509

Stråth, B. & Wodak, R. 2009. Europe – discourse – politics – media – history: Constructing ‘crises’?. Στο A. Triandafyllidou, R. Wodak & M. Krżyzanowski (Επιμ.), The European public sphere and the media: Europe in crisis. New York: Palgrave Macmillan, 15-33.

Wodak, R., de Cillia, R., Reisigl, M. & Liebhart, K. 2009. The discursive construction of national identity. Edinburgh: Edinburgh University Press.

17.06.2020 – ena-institute

 agitatoras.blogspot.com