Κατά κοινή ομολογία, ο Ψυχρός Πόλεμος έχει επιστρέψει, αν υποθέσουμε ότι είχε φύγει ποτέ. Μπορεί ο ανταγωνισμός μεταξύ της Ρωσίας και των ΗΠΑ να μην έχει τα...
ιδεολογικά χαρακτηριστικά της εποχής της ΕΣΣΔ, αλλά αυτή η διαφορά απέχει πολύ από το να αποτελέσει αφορμή για εφησυχασμό.
Ο κίνδυνος να ξεκινήσει ένας «Αρμαγεδώνας» ακόμη και με τυχαία αφορμή σε έναν κόσμο γεμάτο πυρηνικά όπλα ήταν ένας από τους παράγοντες που έκαναν τον Ψυχρό Πόλεμο τόσο επικίνδυνο. Και ο κόσμος παραμένει γεμάτος πυρηνικά όπλα και σήμερα. Το παρελθόν, λοιπόν, διδάσκει και μετά την κρίση των πυραύλων στην Κούβα, ο κίνδυνος αυτός έφτασε πιο κοντά από ποτέ στο να γίνει ολέθρια πραγματικότητα τον Νοέμβριο του 1983.
Και μάλιστα η κυβέρνηση Ρίγκαν, φέρεται να μην έχει ιδέα. Τουλάχιστον αυτό ισχυρίζεται στο νέο βιβλίο του ο Βρετανός ιστορικός και κινηματογραφιστής, Τέιλορ Ντάουνινγκ (Taylor Downing), με τίτλο, «1983: Ο κόσμος στο χείλος της καταστροφής».
Το σκηνικό της απειλής
Όπως αναφέρει το «Τhe Nation» παρουσιάζοντας το βιβλίο, στις αρχές της δεκαετίας του 1980, οι σοβιετο-αμερικανικές σχέσεις είχαν φθάσει στο ναδίρ. Με τον γνωστό για τη φιλοπολεμική και αντισοβιετική ρητορική του, Ρόναλντ Ρίγκαν, στο τιμόνι του Λευκού Οίκου - μια προεδρία που μέχρι σήμερα αποτελεί την «επιτομή» του στρατιωτικο-βιομηχανικού συμπλέγματος των ΗΠΑ με μια άνευ προηγουμένου εξοπλιστική κούρσα - η σοβιετική ηγεσία θεωρούσε πολύ πιθανό, αν όχι βέβαιο, ότι η Ουάσιγκτον μπορεί να ετοιμαζόταν για ένα «προληπτικό» πυρηνικό χτύπημα εναντίον της Μόσχας.
Σε όλη τη διάρκεια του 1983, μια σειρά γεγονότων δεν βοήθησαν καθόλου στο να «διασκεδαστούν» οι σοβιετικοί φόβοι. Το αντίθετο. Στις αρχές Νοεμβρίου εκείνης της χρονιάς, το ΝΑΤΟ ξεκίνησε το ετήσιο «παιχνίδι πολέμου», το Able Archer, το οποίο σχεδιάστηκε για να προσομοιώσει μια πυρηνική επίθεση σε στόχους του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Ακριβώς λόγω του κλίματος που περιγράφηκε παραπάνω, η σοβιετική απάντηση ήταν άνευ προηγουμένου. Βομβαρδιστικά με πυρηνικές κεφαλές και τα σοβιετικά στρατεύματα στην Ανατολική Γερμανία και την Τσεχοσλοβακία τέθηκαν σε ασυνήθιστα επίπεδα συναγερμού. Όλες οι μη αναγνωρίσιμες πτήσεις πάνω από το έδαφος των κρατών - μελών του Συμφώνου της Βαρσοβίας αναχαιτίστηκαν ή εξαναγκάστηκαν σε προσγείωση. Τα σοβιετικά πυρηνικά υποβρύχια έλαβαν θέσεις μάχης κάτω από τους πάγους της Αρκτικής.
Το βιβλίο υποστηρίζει ότι οι δυτικοί ηγέτες δεν γνώριζαν τον πραγματικό βαθμό την αντίδρασης της Μόσχας εκείνη τη στιγμή. Η CIA επέμενε ότι οι Σοβιετικοί απλώς «ζύμωναν» την κοινή γνώμη ενάντια στη σχεδιαζόμενη ανάπτυξη των αμερικανικών πυραύλων μέσου βεληνεκούς «Pershing II» στη Δυτική Ευρώπη. Ωστόσο, η κυβέρνηση της Θάτσερ, έχοντας πληροφορίες από διπλό πράκτορα της KGB στη σοβιετική πρεσβεία στο Λονδίνο, προειδοποίησε με τη μορφή του κατεπείγοντος την Ουάσιγκτον για τον κίνδυνο. Ο διπλωμάτης, Τζορτζ Κέναν, περιέγραψε το κλίμα του 1983, ότι είχε όλα τα «αλάνθαστα χαρακτηριστικά μιας πορείας προς τον πόλεμο». Ο πρώην υπουργός Άμυνας των ΗΠΑ, Ρόμπερτ Γκέιτς, θεωρεί, ότι ο κόσμος ίσως ήταν στο χείλος του πυρηνικού πολέμου και δεν το γνώριζε καν. Μετά από χρόνια έρευνας, μια εξαιρετικά διαβαθμισμένη αναφορά όλων των στοιχείων των αμερικανικών υπηρεσιών πληροφοριών, που ανατέθηκε το 1990 από τον Αμερικανό πρόεδρο Τζορτζ Μπους τον πρεσβύτερο, κατέληξε στο ίδιο συμπέρασμα.
Αν και ο Ντάουνινγκ ενδιαφερόταν να φέρει στο φως το πώς θα μπορούσε να ξεκινήσει ένας πυρηνικός όλεθρος από μια… παρεξήγηση, όπως φαίνεται ότι ήταν τα γεγονότα του 1983, ωστόσο, χρειαζόταν κάτι περισσότερο από ενθουσιασμό για να τα καταφέρει: Στοιχεία. Αυτό έγινε κατορθωτό μόνο μετά την λήξη της προεδρικής θητείας του Μπιλ Κλίντον.
«Συμβαίνει με κάθε απερχόμενη διοίκηση», εξηγεί ο ίδιος. «Ένας αριθμός εγγράφων αποχαρακτηρίστηκε και έγιναν προσβάσιμα». Μεταξύ αυτών ήταν και μια αναφορά του ιστορικού της CIA Μπέντζαμιν Φίσερ η οποία αποτελεί την καλύτερη περιγραφή εκείνης της κρίσης. Ο Ντάουνινγκ μίλησε με τον Φίσερ και έπεισε το Discovery Channel στις ΗΠΑ και το Channel 4 στην Βρετανία να χρηματοδοτήσει ένα σχετικό ντοκιμαντέρ. Το επόμενο βήμα ήταν να βρεθεί ένας ιστορικός να εγγυηθεί την επιστημονική επάρκεια. Αλλά ο Ντάουνινγκ δεν μπορούσε να βρει κανέναν. «Όλοι μας είπαν, χωρίς εξαίρεση, “αν ανακαλύψετε τι συνέβη, να το πείτε και σε μας, γιατί δεν γνωρίζουμε πραγματικά τι συνέβη τον Νοέμβριο του 1983”». Έτσι ξεκίνησε μια «Οδύσσεια» συνεντεύξεων με όσους είχαν συμμετοχή σε εκείνη την κρίση και μπόρεσαν να τους βρουν, στην Μόσχα, το Λονδίνο και την Ουάσιγκτον.
Το ντοκιμαντέρ που προέκυψε με τίτλο «Soviet War Scare, 1983» προβλήθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες στα τέλη του 2007 και λίγο αργότερα στο Ηνωμένο Βασίλειο ως «1983: Brink of Apocalypse». Ωστόσο, υπήρχαν και πάλι κενά στην τεκμηρίωση λόγω έλλειψης αποδεικτικών στοιχείων. Σε εκείνο το σημείο βοήθησε Νέιτ Τζόουνς, ένας ακτιβιστής που αγωνιζόταν για την κατάργηση της διαβάθμισης των πληροφοριών γύρω από το νατοϊκό «παιχνίδι» «Able Archer» και τη δημοσίευσή του στο διαδίκτυο. Αγώνας που ευοδώθηκε και πλέον, οι πληροφορίες για εκείνο το «παιχνίδι πολέμου» που κόντεψε να οδηγήσει σε πυρηνικό όλεθρο, είναι διαθέσιμες στο διαδίκτυο. Το «Άγιο Δισκοπότηρο», ωστόσο, ήταν αυτή η μυστική έκθεση του 1990 των αμερικανικών υπηρεσιών πληροφοριών προς τον Μπους. Όταν ο Τζόουνς πέτυχε τον αποχαρακτηρισμό της το 2015, επιβεβαίωσε αυτό που είχε υποψιαστεί ήδη ο Ντάουνινγκ.
Προς τι λοιπόν ο πανικός που ξέσπασε τον Νοέμβριο του 1983; Ο Ρίγκαν είχε προχωρήσει στη δημιουργία του μεγαλύτερου οπλοστασίου της ιστορίας σε καιρό ειρήνης, το οποίο συνοδευόταν από ένα πλήθος νέων κατασκοπευτικών μέσων και μέτρων - μεταξύ άλλων και στον τομέα του ψυχολογικού πολέμου - υπό την καθοδήγηση του τότε επικεφαλής της CIA, Γουίλιαμ Κέισι. Ο ανταγωνισμός με την ΕΣΣΔ στο Αφγανιστάν, τη Λατινική Αεμρική και σε άλλα θερμά σημεία σε ολόκληρο τον κόσμο ήταν η καθημερινή προτεραιότητα της Ουάσιγκτον.
Την ίδια στιγμή, η Δύση γνώριζε την εντυπωσιακή ανάπτυξη ενός γιγαντιαίου φιλειρηνικού κινήματος με αφορμή την αντίθεση στην ανάπτυξη του αμερικανικών πυρηνικών πυραύλων «Pershing II» και «Κρουζ - Gryphon» στην Δυτική Ευρώπη. Στην ακμή αυτού του κινήματος και μόνο στη Δυτική Γερμανία, πάνω από ένα εκατομμύριο διαδηλωτές πλημμύρισαν τους δρόμους φωνάζοντας αντι-αμερικανικά και αντι-νατόϊκά συνθήματα. πήγαν στους δρόμους μόνο στη Δυτική Γερμανία. Οι Pershing II θα μπορούσαν να φτάσουν στη Μόσχα σε λιγότερο από 10 λεπτά, ενώ οι Gryphons θα μπορούσαν να φτάσουν σε λιγότερο από μία ώρα, παρακάμπτοντας το ραντάρ.
Σύμφωνα πάντα με την εκδοχή του βιβλίου, ο τότε Σοβιετικός ηγέτης Γιούρι Αντρόποφ είχε πεισθεί ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες προετοιμάζονταν για πυρηνική επίθεση κατά της Σοβιετικής Ένωσης. Το 1981, ως επικεφαλής της KGB, είχε ξεκινήσει μια από τις μεγαλύτερες επιχειρήσεις συγκέντρωσης πληροφοριών στην ιστορία. Η επιχείρηση RYAN (ένα ρωσικό ακρωνύμιο από τις λέξεις για την πυραυλική πυρηνική επίεθση - Raketno-Yadernoye Napadenie) είχε στόχο να ανακαλυφθούν στοιχεία για πιθανή αμερικανική προετοιμασία για επίθεση. Με την ανάληψη της ηγεσίας της ΕΣΣΔ από τον Αντρόποφ - ο οποίος διαδέχθηκε τον Μπρέζνιεφ - το Νοέμβριο του 1982, η επιχείρηση RYAN έλαβε ακόμα μεγαλύτερο ειδικό βάρος.
Η άσχημη κατάσταση στις διεθνείς σχέσεις επιταχύνθηκε τα πρώτα δύο χρόνια της διοίκησης του Ρίγκαν. Ακολούθησε, στις 8 Μαρτίου του 1983, ο χαρακτηρισμός της ΕΣΣΔ από τον Αμερικανό πρόεδρο ως… «αυτοκρατορίας του κακού». ‘Ηταν το πρώτο «καμπανάκι» κινδύνου για τη σοβιετική ηγεσία, η οποία αντιμετώπιζε μια ασυνήθιστη ρητορική από Αμερικανό πρόεδρο, εκλαμβάνοντας την φορτισμένη ιδεολογικά ομιλία του Ρίγκαν ως ένα είδος «προθέρμανσης» της κοινής γνώμης για πόλεμο. Μόλις δύο εβδομάδες αργότερα, ο Ρίγκαν ανακοίνωσε το πρόγραμμα «Πόλεμος των Αστρων» - ουσιαστικά, η δυνατότητα πυρηνικής επίθεσης και αναχαίτισης από συστήματα σε τροχιά - κάτι που για τη Μόσχα αποτέλεσε σοβαρό πλήγμα, κυρίως για το ότι θα έπρεπε να απαντήσει με ανάλογα αντίμετρα, τα οποία όμως ήταν κοστοβόρα. Από την άλλη, αυτό έμοιαζε μονόδρομος για την ΕΣΣΔ, αφού, σε αντίθετη περίπτωση, το αμερικανικό πρόγραμμα θα καθιστούσε ουσιαστικά άχρηστο το σοβιετικό πυρηνικό οπλοστάσιο.
Τον επόμενο μήνα, μια μυστική ναυτική άσκηση, η «FleetEx ’83«, έφερε τρεις αμερικανικές ομάδες πολεμικών πλοίων σε απόσταση αναπνοής από τα σοβιετικά θαλάσσια σύνορα της Άπω Ανατολής. Μάλιστα, η άσκηση περιελάμβανε και τον εικονικό βομβαρδισμό μιας σοβιετικής στρατιωτικής βάσης στο νησί Ζελιόνι. Zeleny. Ένας εξαγριωμένος Αντρόποφ έδωσε την εντολή να απαντηθεί με πραγματικά πυρά οποιαδήποτε άλλη εικονική ή μη επίθεση. Ταυτόχρονα, ζήτησε από τις ΗΠΑ να μην τραβήξουν την κατάσταση στα άκρα. Λίγες εβδομάδες αργότερα, ο σοβιετικός ηγέτης εξαφανίστηκε από τη δημοσιότητα, υποφέροντας από τη νεφρική νόσο που σύντομα θα τον σκότωνε. Τότε όλα άρχισαν να πηγαίνουν στραβά.
Προς τον όλεθρο
Την 1η Σεπτεμβρίου, ένα κορεατικό επιβατικό αεροπλάνο που πετούσε από το Άνκορατζ προς τη Σεούλ, άλλαξε την πορεία του ακολουθώντας ένα αμερικανικό κατασκοπευτικό αεροπλάνο και μπήκε απροειδοποίητα στον εναέριο χώρο της Σοβιετικής Ένωσης. Παρά τις προειδοποιήσεις από το έδαφος, το αεροπλάνο δεν προχώρησε σε πορεία εξόδου, με αποτέλεσμα να καταρριφθεί, μαζί με τους 269 επιβάτες και πλήρωμα, από σοβιετικά μαχητικά. Η σοβιετική ηγεσία επέμεινε ότι το αεροπλάνο ήταν σε αποστολή κατασκοπείας. Οι ΗΠΑ κατηγόρησαν την ΕΣΣΔ για προληπτική δολοφονία, παρά το ότι οι αμερικανικές υπηρεσίες πληροφοριών υπογράμμισαν στον Λευκό Οίκο ότι οι Σοβιετικοί ενδέχεται όντως να είχαν περάσει το επιβατικό αεροπλάνο για κατασκοπευτικό. Μάλιστα, ένα άρθρο στο «The Nation» την επόμενη χρονιά προχώρησε περισσότερο, υποστηρίζοντας, ότι το αμερικανικό υπουργείο Άμυνας είχε όλη την τεχνική δυνατότητα να ελέγξει και να διαπιστώσει την πορεία της πτήσης KAL 007 και θα μπορούσε να την προειδοποίησε ανά πάσα στιγμή και εγκαίρως, αλλά επέλεξε συνειδητά να μην το κάνει.
Λιγότερο από ένα μήνα αργότερα, ένα σφάλμα λογισμικού σε έναν σοβιετικό σταθμό έγκαιρης προειδοποίησης για πυρηνική επίθεση ανέφερε πέντε εκτοξεύσεις αμερικανικών διηπειρωτικών πυραύλων. Χάρη στην σωτήρια ψυχραιμία του Σοβιετικού αξιωματικού βάρδιας ο οποίος διαπίστωσε το σφάλμα, δεν υπήρξε αληθινή σοβιετική πυραυλική απάντηση. Το συμβάν εκείνο μπορεί να έληξε αίσια, αλλά πυροδότησε την ανησυχία για την πιστότητα των ηλεκτρονικών συστημάτων που αφορούσαν το πυρηνικό οπλοστάσιο. Στις 23 Οκτωβρίου, ένα φορτηγό γεμάτο εκρηκτικά σκοτώνει 241 Αμερικανούς στρατιωτικούς στην Βηρυτό. Δύο μέρες μετά οι Αμερικανοί εισβάλουν στη Γρενάδα.
Στο μεταξύ, το ΝΑΤΟ «έτρεχε» το Able Archer στο πλαίσιο της άσκησης που εκτεινόταν από την Νορβηγία μέχρι την Τουρκία. Σε αυτήν την γιγαντιαίας κλίμακας προσομοίωση πυρηνικού πολέμου συμμετείχαν συνολικά 100.000 νατοϊκοί στρατιώτες, συμπεριλαμβανομένων 19.000 Αμερικανικών που διέσχισαν τον Ατλαντικό με «σιωπή ασυρμάτου». Αυτό που πραγματικά ανησύχησε τους Σοβιετικούς ήταν το γεγονός, πως ενώ το Able Archer δεν απαιτούσε στρατεύματα, είχαν μαζευτεί ωστόσο πολλά από αυτά μπροστά στα σύνορα των χωρών του Συμφώνου της Βαρσοβίας.
Το βιβλίο αναφέρει ότι η σοβιετική αντίδραση ήταν εντυπωσιακή. Η KGB από το Λονδίνο προειδοποιούσε ότι οι δυνάμεις του ΝΑΤΟ είχαν τεθεί σε κατάσταση συναγερμού και ίσως ετοιμάζονταν για το πρώτο χτύπημα, το οποίο μάλιστα προσδιόριζαν μέσα στις επόμενες επτά με δέκα μέρες! Οι μισοί πυρηνικοί πύραυλοι SS-20 αναπτύχθηκαν στις μυστικές βάσεις εκτόξευσης. Μέσα σε μισή ώρα, τα μαχητικά MiG-23 στις βάσεις της Ανατολικής Γερμανίας ήταν σε κατάσταση μάχης. Την ίδια στιγμή, το ΝΑΤΟ προχώρησε σε κάτι που δεν είχε ξανακάνει σε προηγούμενη άσκηση του Able Archer, αλλάζοντας τους κωδικούς στο πιο κρίσιμο επίπεδο του «παιχνιδιού».
Εντυπωσιακές είναι οι μαρτυρίες στο ντοκιμαντέρ του Ντάουνινγκ. Ένας Σοβιετικός διοικητής μιας μονάδας SS-20 θυμάται πως είχε πάρει την εντολή να βρίσκεται στο υψηλότερο επίπεδο συναγερμού μέχρι νεωτέρας.
Οι αυτόπτες μάρτυρες του Downing σε συνέντευξη για το ντοκιμαντέρ του 2008 δίνουν εντυπωσιακούς λογαριασμούς. Ο διοικητής μιας μονάδας SS-20 υπενθυμίζει τη διαταγή να παραμείνει στην κυψέλη της εντολής του σε συνεχή ραδιοεπικοινωνία, στην υψηλότερη κατάσταση συναγερμού, περιμένοντας να εκδοθούν εντολές. Ήταν σε επαφή με τον επικεφαλής του Σοβιετικού Γενικού Επιτελείου, στρατάρχη Νικολάι Ογκάρκοφ, ο οποίος φέρεται να είχε μεταβεί στο ειδικό καταφύγιο του επιτελείου έξω από τη Μόσχα, από όπου θα μπορούσε να διατάξει επίθεση εάν η ηγεσία στο Κρεμλίνο είχε εξοντωθεί μετά το πρώτο χτύπημα. Ένας βοηθός διοικητής σε ένα πυρηνικό υποβρύχιο κατηγορίας Delta περιγράφει πώς το υποβρύχιό του έπλευσε στον σταθμό μάχης κάτω από τον πάγο της Αρκτικής και παρέμεινε σε συνεχή κατάσταση συναγερμού μάχης. Σε ένα σιλό πυραύλων SS-19, εμφανίστηκε ένας αξιωματικός της KGB, με εντολή να εξασφαλίσει πως εντολές για εκτόξευση θα εκτελούνταν.
Ο αναπληρωτής επικεφαλής του σταθμού της KGB στο Λονδίνο, Ολέγκ Γκορντιέφσκι, ήταν διπλός πράκτορας που εργαζόταν για τη βρετανική MI6 για μια δεκαετία. Αναφέρει ότι οι Ρώσοι ήταν πραγματικά τρομαγμένοι. Στις Βρυξέλλες, ένα ανώτερο στέλεχος του ΝΑΤΟ, ο Ράινερ Ραππ - πράκτορας κι αυτός αλλά για λογαριασμό των ανατολικογερμανικών μυστικών υπηρεσιών - χρησιμοποίησε έναν πομπό για να καθησυχάσει το Ανατολικό Βερολίνο ότι το ΝΑΤΟ δεν σχεδιάζει προληπτική πυρηνική επίθεση.
Το ΝΑΤΟ προχώρησε κανονικά την άσκηση και την ολοκλήρωσε. Και αίφνης… τίποτα. Οι δυνάμεις του Συμφώνου της Βαρσοβίας σιώπησαν. Και οι υπηρεσίες πληροφοριών από όλες τις πλευρές προσπαθούσαν να καταλάβουν τι είχε συμβεί. Για τον Ντάουνινγκ όλοι έχουν λόγο να είναι λίγο ντροπιασμένοι για το περιστατικό. «Οι Σοβιετικοί ήταν πολύ αμήχανοι όταν περνάμε τις συνεντεύξεις γιατί παρερμήνευαν εντελώς το τι συνέβαινε στη Δύση. Η Δύση ήταν αμήχανη επειδή έχασε εντελώς μια από τις πιο επικίνδυνες στιγμές του Ψυχρού Πολέμου. Και το ΝΑΤΟ ήταν ντροπιασμένο επειδή κόντεψε να προκαλέσει κατά λάθος τον τρίτο παγκόσμιο πόλεμο».
Ο ίδιος πιστεύει ότι είναι απολύτως πιθανό αυτό που συνέβη να διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην τελική φάση του Ψυχρού Πολέμου. Όταν ο Ρίγκαν έμαθε για τη σοβιετική αντίδραση, ήταν τρομοκρατημένος. Άρχισε να «μαζεύει» τη φιλοπόλεμη και αντισοβιετική ρητορική του αμέσως και ξεκίνησε την τακτική της«προσέγγισης».
Τα μαθήματα του 1983 είναι σαφή. Ο Ντάουνινγκ ελπίζει να εστιάσει την προσοχή του κοινού στους κινδύνους της πυρηνικής αντιπαράθεσης και του πυρηνικού πολέμου. Όπως υπογραμμίζει το The Nation, η αλαζονεία στην εξωτερική πολιτική αυξάνει τον κίνδυνο του ολέθριου λάθους. Ο διάλογος με την Πιονγιάνγκ, την Τεχεράνη και τη Μόσχα, είναι απαραίτητος λέει το περιοδικό. Πριν διασταυρώσουμε τις πυρηνικές «σπάθες» είναι καλό να θυμηθούμε πως ένα τοξικό κοκτέιλ απειλών, φόβου και παρεξηγήσεων μας οδήγησε στην πορεία προς τον Αρμαγεδώνα...
tvxs.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου