Πέρα από τη λογική...

Νίκος Κωνσταντάρας

Το 1949, ενώ στην Ελλάδα τελείωνε ο εμφύλιος πόλεμος που ακολούθησε τη γερμανική κατοχή, στην Καλιφόρνια ένας Αγγλοϊρλανδός έδινε μια σειρά διαλέξεων με κεντρικό θέμα «Οι Ελληνες και το παράλογο». Ο Ε.Ρ. Ντοντς, καθηγητής Ελληνικών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, αναφερόταν στους αρχαίους Ελληνες, και...

πέτυχε να ανατρέψει την καθιερωμένη εικόνα των Αθηναίων του Χρυσού Αιώνα ως πιστών θεραπόντων της λογικής. Οι διαλέξεις έγιναν βιβλίο, το οποίο μεταφράστηκε και στα ελληνικά.

Με πλήθος αναφορών και στοιχείων από τη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία, την ιστορία, την κοινωνιολογία και την ανθρωπολογία, ο Ντοντς εξέτασε τα χρόνια από την ομηρική εποχή έως την άνοδο του χριστιανισμού και αποκάλυψε την (λησμονημένη) επιρροή του πρωτόγονου και του παραλόγου στη σκέψη, στο συναίσθημα και στη συμπεριφορά των αρχαίων Ελλήνων. Είδε τον Διαφωτισμό να χτίζεται πάνω στα κληρονομημένα στρώματα του πρωτόγονου και του παράλογου που φωλιάζουν βαθιά μέσα στον λαό και που είναι πάντα έτοιμα να απειλήσουν την πρόοδο.

Η ανατροπή της «κλασικής» εικόνας της Κλασικής Εποχής άνοιξε νέες διαδρομές για τη μελέτη της αρχαίας Ελλάδας και έφερε τους λαμπρούς προγόνους μας λίγο πιο κοντά στη δική μας πραγματικότητα – τη γεμάτη λάθη, πάθη και παραλογισμό. Αναφερόμενος στους πρωταγωνιστές και στις επιτυχίες του αρχαίου ελληνικού Διαφωτισμού, ο Ντοντς σημείωσε και τα εμπόδια που έβρισκαν, με τις αντιδράσεις να οδηγούν είτε στην εξορία τους είτε στον θάνατο (όπως του Σωκράτη). Η εποχή του Περικλή, με όλα τα επιτεύγματά της, ήταν και εποχή καταστροφικού πολέμου και του μεγάλου λοιμού, με αποτέλεσμα τη «φυγή» πίσω σε πρωτόγονες συμπεριφορές, όπως βασκανίες και δεισιδαιμονίες, και στην αναζήτηση παρηγοριάς σε θρησκευτικές τελετές – είτε παλιές είτε εξωτικές εισαγωγές.

Ισως το σημαντικότερο σχόλιο του Ντοντς, όμως, βρίσκεται προς το τέλος του βιβλίου του, όταν, ύστερα από δύο παγκόσμιους πολέμους, αναφέρεται στη δική του εποχή: «Και εμείς έχουμε ζήσει σε σημαντική εποχή της λογικής, με επιστημονική πρόοδο που καμία παλαιότερη εποχή θα θεωρούσε πιθανή, η οποία φέρνει την ανθρωπότητα αντιμέτωπη με μια κοινωνία πιο ανοικτή απ’ όσες υπήρξαν ποτέ. Και τα τελευταία σαράντα χρόνια έχουμε ζήσει και κάτι άλλο – τα σαφέστατα συμπτώματα της οπισθοχώρησης απ’ αυτή την προοπτική».

Η μελέτη των παθών των αρχαίων Ελλήνων, όπως και οι φόβοι του Ντοντς για τη δική του εποχή, είναι τραγικά επίκαιρη στις μέρες μας. Οι Ελληνες βρίσκονται σε ιστορική καμπή. Η σύγχρονη, δυτική χώρα την οποία χτίσαμε τον περασμένο αιώνα, προσφέροντας για πρώτη φορά ευημερία και ασφάλεια σε όλους τους πολίτες, χρεοκόπησε. Περιφερόμαστε κλονισμένοι μέσα στα ερείπια και της αρχαίας Ελλάδας και της δικής μας εποχής. Δεν ξέρουμε αν θα πάμε προς Ανατολή ή Δύση, αν θα χτίσουμε με τα χαλάσματα ή αν θα περιμένουμε είτε βοήθεια είτε το τέλος.

Η αποτυχία μας ήταν η αδυναμία να συνδέσουμε πράξεις με συνέπειες. Γυρίσαμε την πλάτη στη λογική. Δεν μπορέσαμε να δούμε ότι, για να διατηρήσουμε υψηλό επίπεδο ζωής, πρέπει να παραγάγουμε τον αντίστοιχο πλούτο· ότι η ελάχιστη προσπάθεια φέρνει το χειρότερο αποτέλεσμα. Δεν συνδέσαμε τα δάνεια με την αποπληρωμή τους· ανεχτήκαμε την ανομία όταν συνέφερε τους ισχυρούς και όταν κατέστρεφε τους αδύναμους, ξεχνώντας ότι χωρίς την εφαρμογή του νόμου είμαστε έρμαια της τύχης· είδαμε τη συμμετοχή μας στην Ευρώπη μόνο ως δικαίωμα, όχι και υποχρέωση να σταθούμε στο ύψος μας, να προσφέρουμε ιδέες και εμπειρίες. Προτιμήσαμε να βλέπουμε συνωμοσίες εναντίον μας και όχι την ανάγκη για δουλειά. Δεν ωθήσαμε τους νέους να γίνουν ό,τι καλύτερο μπορούσαν, αντιθέτως, με την υποβάθμιση της παιδείας τούς ταπεινώσαμε, τους εκμαυλίσαμε, τους εξορίσαμε. Χωρίς να συνεισφέρουμε στην κληρονομιά μας, περιμέναμε να μας συντηρεί. Δεν μάθαμε από την Ιστορία ότι όταν ένας λαός παθιάζεται με τα επιπόλαια και αδιαφορεί για τα σοβαρά, θα βρεθεί εξαρτημένος, είτε από εσωτερικούς είτε από ξένους δανειστές.

Επειδή χάσαμε την αίσθηση του ποιοι είμαστε και τι θέλουμε, δεν συνθέσαμε τις ευκαιρίες που μας έδωσε η συμμετοχή στην Ευρώπη με τον πλούτο της παράδοσής μας. Τώρα μας φταίνε οι εταίροι, μας φταίει η Ευρώπη. Τελικά, ξέρουμε ποιοι είμαστε; Είμαστε αυτοί που ζητούν συστράτευση και σκληρό αγώνα για μια Ελλάδα που μας κάνει υπερήφανους; Είμαστε αυτοί που δεν ξέρουν, που δεν τους ενδιαφέρει να μάθουν ότι και άλλες κοινωνίες έφθασαν ψηλά αλλά άλογα πάθη τις γκρέμισαν; Είμαστε του ύψους ή είμαστε του βάθους;


ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ