Στα φτερά του παγονιού...

Μόλις 20 τραγούδια σ' ένα τρίωρο πρόγραμμα αφιερωμένο σ' αυτά; «Τα ατίθασα ρεμπέτικα της παρανομίας» όπως βαφτίστηκε το πρόγραμμα που, με την επιμέλεια του Πάνου Σαββόπουλου, συμπλήρωσε έναν πρώτο κύκλο παραστάσεων στο καφέ του «Ιανού» (αν και υπόσχεται σύντομα συνέχεια), ήταν ακριβώς όσα έπρεπε να είναι τα τραγούδια μιας εκδήλωσης που είχε ιστορικές αναδρομές, εννοιολογικές αναλύσεις, πικάντικες λεπτομέρειες για τη ρεμπέτικη σημειολογία, αυθόρμητους χορούς μέχρι και επιδείξεις διαφόρων μορφών... ήπιας παρανομίας.
Κι όλα αυτά ήταν δεμένα σ' ένα καλοδουλεμένο και στην παραμικρή του λεπτομέρεια σύνολο που ρέοντας κατέληγε να δημιουργεί ό,τι πάντα δημιουργούσε το ρεμπέτικο: παρέες συμμέτοχες σε μία μικρή συνωμοσία.

Η ιδέα ήταν ένα...
ιστορικό ταξίδι σε όσες συνήθειες ή χαρακτηριστικά των φορέων του ρεμπέτικου θεωρούνταν κάποτε παράνομα, αλλά σήμερα θα μπορούσαν σε σύγκριση με άλλες «εκσυγχρονισμένες» απάτες να καταχωρίζονται απλά ως «ατίθασα»...

Το τρίωρο ήταν χωρισμένο ανά... παρανομίες και ποινές σε ξεχωριστές ενότητες: φυλακές, χασικλήδες, μαχαιροβγάλτες, λαθρέμποροι, μπάτσοι, τεκέδες, παρανομίες (οι «μανίτες», οι «λαχανάδες», τα ζάρια...). Την εισαγωγή σε κάθε ενότητα έκανε ο γνωστός μελετητής και ραδιοπαραγωγός Πάνος Σαββόπουλος φροντίζοντας να χρωματίζει τον λόγο του με διαφωτιστικά περιστατικά. Ακολουθούσε το μουσικό μέρος με 1-2 από τα αντιπροσωπευτικότερα τραγούδια κάθε ενότητας να ακούγονται υπό... άριστες συνθήκες. Η ορχήστρα «προεξάρχοντος» του Αγάθωνα Ιακωβίδη (μπαγλαμά, κιθάρα, τραγούδι) είχε ακόμα να καυχηθεί για τον ήχο του Σουηδού Ρόμπερτ Φολς (μια ιδιαίτερη περίπτωση πρώην μαθηματικού που ερωτεύτηκε το ρεμπέτικο και τα παράτησε όλα για να εγκατασταθεί στη χώρα μας, ώστε να μάθει να παίζει μπουζούκι), του Κώστα Σταυρόπουλου (κιθάρα-τραγούδι) και του Εκτορα Κοσμά (βιολί-μπαγλαμάς). Την ερμηνεία εκτός απ' τον Αγάθωνα ανέλαβε η Νάντια Καραγιάννη και η καινούργια κι εξαιρετική τραγουδίστρια Δήμητρα Κωστάκη.

Ανθολογώντας μερικές στιγμές της βραδιάς, ακούσαμε:

* Τον «Καπετανάκη». Πρόκειται για τον τρομερό διευθυντή φυλακών στην Παλιά Στρατώνα της δεκαετίας του '30. Ο παράξενος, για τους αμύητους τουλάχιστον στο ρεμπέτικο, όρος «ντούγκλα» («που 'χει ντούγκλα το μουστάκι») περιγράφει το «ποντικίσιο» μουστάκι του Καπετανάκη αλλά παραπέμπει πιθανότατα και στον διάσημο την εποχή εκείνη Αμερικανό ηθοποιό Ντάγκλας Φέρμπανκς που το έκανε μόδα.
** Στις φυλακές των Τρικάλων «θήτευσε» και ο περίφημος Σακαφλιάς ή Σακαρφλιάς, πρωταγωνιστής αργότερα στο τραγούδι του Τσιτσάνη που, ποιητική αδεία, ωραιοποίησε την περίπτωση. Διότι ο Σακαφλιάς δεν ήταν παρά ένας αδίστακτος «νονός». Είχαν κυκλοφορήσει μάλιστα και διάφορες ιστορίες, ενδεικτικές του χαρακτήρα του. Οτι, π.χ., όταν κάποιος τον ρωτούσε γιατί το καπέλο του έχει τόσο πλατιά και μαύρη κορδέλα, απαντούσε «πενθώ για όσους θα "φάω" στο μέλλον». Κι αντίστοιχα όταν τον ρωτούσαν γιατί το κομπολόι του έχει ασπρόμαυρες χάντρες, απαντούσε «άσπρες για τις γκόμενες, μαύρες για τους φόνους». Μέσα στη φυλακή, τον Σακαφλιά τον δολοφόνησε με μία τροχισμένη σαν φαλτσέτα λαβή τηγανιού ο γερο-μάγκας Αντωνίτσης. Κι επειδή όλοι ανακουφίστηκαν, όχι μόνο δεν τιμωρήθηκε για την πράξη του, αλλά αποφυλακίστηκε νωρίτερα!

**Μια άλλη γνωστή ενότητα αφορά τους «Μπάτσους» (από τον Τούντα μέχρι τον Περιστέρη, πολλά είναι τα σχετικά ρεμπέτικα). Η λέξη «μπάτσος» είναι τουλάχιστον 120 ετών και πρωτοχρησιμοποιήθηκε γιατί απέδιδε κυριολεκτικά τη... μέθοδο καταστολής που χρησιμοποιούσαν τότε οι χωροφύλακες: μπάτσους.

**Ενδειξη... λεπτότητας ήταν και η προτροπή «κάνε τουμπεκί». Στους τεκέδες, η προετοιμασία για το κάπνισμα του χασίς περιλάμβανε και το κόψιμο του καπνού («τουμπεκί») που έμπαινε μαζί με το «μαύρο» στον ναργιλέ. Η διαδικασία ήταν τόσο δύσκολη που όποιος την αναλάμβανε έπρεπε να είναι απόλυτα συγκεντρωμένος για να μην κοπεί. Οταν κάποιος λοιπόν ήταν ενοχλητικός ή φλυαρούσε, αντί να εισπράξει ένα μεγαλοπρεπές «σκάσε», εισέπραττε αυτή την ευγενή υπόδειξη.

**Από τους γνωστούς τεκέδες της εποχής (οι οποίοι ξεκίνησαν την «καριέρα» τους στην Κωνσταντινούπολη ως καθ' όλα αξιοπρεπείς χώροι σε οικήματα δίπλα σε τζαμιά) ήταν αυτός του Μάνθου Γκραβαρά στους Αγίους Αναργύρους, ο οποίος ενέπνευσε και το ρεμπέτικο «Μες στου Μάνθου τον τεκέ». Το οίκημα διασώζεται και φιλοξενεί σήμερα έναν βρεφονηπιακό σταθμό!

**Η ρεμπέτικη «ηθογραφία» βρίθει από γοητευτικές λεπτομέρειες. Μερικές είναι καθαρή ποίηση. Και να ένα παράδειγμα. Στους τεκέδες της Κωνσταντινούπολης οι θαμώνες περίμεναν το ξημέρωμα. Γιατί; Λίγο πριν «σκάσουν» οι πρώτες αχτίδες, τα παιδιά που μετέφεραν τα τσιμπούκια αμολούσαν πάνω στον τρούλο των διπλανών τζαμιών ένα παγόνι που κρατούσαν φυλακισμένο σ'ένα στενό κλουβί. Κι εκείνο, καθώς ανέτειλε ο ήλιος, άνοιγε τα φτερά του για να «ξεπιαστεί». Τα χρώματα της ουράς του αντανακλούσαν στον θόλο και διαχέονταν γύρω...

Οι αποχρώσεις αυτής της πολύτιμης μουσικής ιστορίας που μας ανήκει αλλά δεν την ξέρουμε παρά αποσπασματικά δεν αξίζουν μια τέτοια περήφανη «διάθλαση»;
Της ΝΑΤΑΛΙ ΧΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ
Από την ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ